علائم و درمان سردرد خوشه ای

سردردهای خوشه‌ای که با الگوها یا خوشه­های چرخه­ای اتفاق می‌افتد، یکی از دردناک‌ترین انواع سردرد می‌باشد. سردرد خوشه‌ای با درد شدیدی که در داخل یا اطراف یک چشم یا یک طرف سر ایجاد می‌کند، معمولاً نیمه ‌شب‌ها شما را از خواب بیدار می‌کند .

حملات مکرر سردرد که با عنوان دوره‌های خوشه‌ای سردرد شناخته می‌شود، می‌تواند از چند هفته تا چند ماه ادامه داشته باشد و معمولاً بعد از آن یک دوره بهبودی موقتی وجود دارد که سردردها متوقف می‌شود. در طی این دوره که می‌تواند تا چند ماه و گاهی اوقات تا چند سال ادامه داشته باشد، هیچ سردردی برای بیمار اتفاق نمی‌افتد.

خوشبختانه سردرد خوشه‌ای عارضه نادری است و جان بیمار را تهدید نمی‌کند. درمان این عارضه می‌تواند موجب کاهش دوره و شدت سردردها شود. علاوه بر آن، داروهایی برای کاهش تعداد حملات سردردهای خوشه‌ای وجود دارد. بسیاری از علائم سردرد خوشه ای با سایر انواع سر درد‌ مشابه است (مانند سردرد‌های تنشی، میگرن، سردرد هورمونی و سردرد پشت سر و گردن) برای انجام دادن تشخیص صحیح لازم است که اقدامات زیر انجام شود.

نشانه‌ها و علائم شایع سردردهای خوشه‌ای

حملات سردرد خوشه‌ای معمولاً خیلی سریع و بدون مقدمه اتفاق می‌افتد. هر چند ممکن است ابتدا نوعی حالت تهوع یا سرگردانی شبیه به سردردهای میگرنی در شما ایجاد شود. شایع‌ترین نشانه‌ها و علائم یک سردرد خوشه‌ای عبارت است از:

• درد شدید و آزار دهنده که معمولاً در داخل یا اطراف یک چشم متمرکز شده است، اما ممکن است به سایر قسمت‌های سر، صورت، گردن و شانه‌ها نیز کشیده شود.
• سردرد یک طرفه
• بی‌قراری و تشویش
• ریزش شدید اشک
• قرمزی چشم در یک طرف سر
• گرفتگی یا آبریزش بینی در یک طرف سر
• عرق شدید در پیشانی یا صورت
• رنگ‌پریدگی یا برافروختگی صورت
• ورم اطراف چشم در یک طرف سر
• افتادگی پلک

افراد مبتلا به سردردهای خوشه‌ای برخلاف افرادی که به سردردهای میگرنی دچار می‌شوند، با بی‌قراری به اطراف خود قدم می‌زنند یا می‌نشینند و مرتب به عقب و جلو حرکت می‌کنند. بعضی از علائم سردرد عصبی و میگرن از جمله حساسیت به نور و صدا ممکن است در سردرد خوشه‌ای هم اتفاق بیفتد که البته فقط در یک طرف سر خواهد بود.

مشخصات دوره سردردهای خوشه‌ای

دوره سردردهای خوشه‌ای مزمن می‌تواند تا بیش از یک سال ادامه داشته باشد و دوره بدون درد هم ممکن است حتی کمتر از یک ماه باشد.

در طی دوره سردردهای خوشه‌ای:

• سردرد معمولاً هر روز و گاهی چند بار در یک روز اتفاق می‌افتد.
• هر حمله سردرد می‌تواند از 15 دقیقه تا 3 ساعت طول بکشد.
• سردردها غالباً در یک ساعت خاصی در هر روز اتفاق می‌افتد.
• اغلب سردردها در هنگام شب و معمولاً یک تا دو ساعت بعد از خوابیدن اتفاق می‌افتد.

علل سردرد خوشه‌ای

علت دقیق سردردهای خوشه‌ای ناشناخته است، اما الگوی وقوع این سردردها نشان می‌دهد که اختلال در ساعت بیولوژیکی بدن (هیپوتالاموس) می‌تواند در بروز آن نقش داشته باشد.

سردرد خوشه‌ای برخلاف میگرن و سردرد تنشی ، معمولاً ارتباطی با عوامل تحریک کننده مانند غذاها، تغییرات هورمونی یا استرس ندارد.

سایر محرک‌های احتمالی برای سردرد خوشه‌ای شامل بعضی از داروها از جمله نیتروگلیسرین می‌باشد. این دارو برای درمان بیماری‌های قلبی استفاده می‌شود.

عوامل خطرزا

مهم‌ترین عوامل خطرزا برای سردردهای خوشه‌ای عبارتند از:

• جنسیت. احتمال وقوع سردردهای خوشه‌ای در مردان بیشتر از زنان است.
• سن. اغلب افرادی که به سردردهای خوشه‌ای دچار می‌شوند بین 20 تا 50 سال سن دارند، هر چند که این عارضه می‌تواند در هر سنی اتفاق بیفتد.
• سیگار کشیدن. تعداد زیادی از افرادی که به سردردهای خوشه‌ای دچار می‌شوند، سیگاری هستند. با این حال ترک سیگار معمولاً تأثیری در رفع سردردها ندارد.
• مصرف الکل. در افرادی که در معرض خطر سردردهای خوشه‌ای هستند، الکل می‌تواند عامل شروع حملات سردرد باشد.
• سابقه فامیلی. داشتن پدر، مادر، خواهر یا برادری که به سردرد خوشه‌ای مبتلا باشد، احتمال بروز این عارضه در شما را نیز افزایش می‌دهد.

تشخیص سردرد خوشه‌ای

تشخیص سردرد خوشه‌ای بر اساس شرح حال و توصیفات شما از سردردها از جمله موقعیت و شدت سردردها و علائم همراه با آن انجام می‌شود.

پزشک شما سعی می‌کند با استفاده از روش‌های خاصی به نوع و علت سردرد شما پی ببرد. مهم‌ترین روش‌های مورد استفاده برای تشخیص این عارضه شامل موارد زیر است.

آزمایشات نورولوژیکی

پزشک شما می‌تواند با انجام یک آزمایش نورولوژیکی، نشانه‌های فیزیکی مربوط به یک سردرد خوشه‌ای را شناسایی کند. برای این منظور پزشک از یک سری از عمل‌ها و روش‌های خاص برای ارزیابی عملکرد مغز شما استفاده می‌کند که از آن جمله می‌توان به تست قدرت حس، رفلکس‌ها و پاسخ به محرک‌های عصبی اشاره کرد.

آزمایش‌های عکسبرداری

اگر سردردهای شما خیلی پیچیده و غیرطبیعی باشد و یا در آزمایش‌های نورولوژیکی شما نتایج غیرمعمولی حاصل شود، احتمالاً پزشک از آزمایش‌های عکسبرداری (مانند سی تی اسکن و ام آر آی) برای تشخیص سایر علل خطرناک سردرد از جمله تومور یا آنوریسم مغزی استفاده کند.

درمان

برای سردردهای خوشه‌ای هیچ درمان قطعی وجود ندارد. اصولاً اهداف درمانی در مورد این عارضه شامل کاهش شدت درد، کوتاه کردن دوره سردردها و جلوگیری از وقوع حملات سردرد می‌باشد.

به دلیل آنکه سردرد خوشه‌ای به صورت ناگهانی شروع می‌شود و در عرض مدت کوتاهی فروکش می‌کند، بنابراین ارزیابی و درمان آن کار خیلی سختی است. چراکه به داروهایی با اثربخشی خیلی سریع نیاز دارد.

بعضی از انواع داروهای مورد استفاده برای دردهای حاد می‌تواند سردرد خوشه‌ای را نیز تا حدودی تسکین بدهد. روش‌های درمانی که در ادامه به آنها اشاره می‌شود، به عنوان مؤثرترین روش‌ها برای درمان و پیشگیری از سردردهای خوشه‌ای شناخته شده‌اند.

درمان‌های فوری

مهم‌ترین درمان‌های سریع که ممکن است پزشک برای شما استفاده کند عبارتند از:

• اکسیژن. به طور خلاصه می‌توان گفت استنشاق اکسیژن 100% خالص به وسیله یک ماسک به میزان حداقل 12 لیتر در دقیقه باعث تسکین چشمگیر درد در اغلب بیماران می‌شود. این یک روش درمانی ایمن و کم هزینه است که اثرات آن در عرض تنها 15 دقیقه احساس می‌شود.
• تریپتان‌ها. نوع تزریقی داروی سوماتریپتان (ایمیترکس) که معمولاً برای درمان میگرن استفاده می‌شود، در رفع سردردهای خوشه‌ای حاد نیز تأثیر دارد.
• اکتروتاید. اکتروتاید (ساندوستاتین) یک فرم ساختگی قابل تزریق از هورمون مغزی سوماتوستاتین است که در رفع سردردهای خوشه‌ای در بعضی از بیماران تأثیر دارد.
• بی‌حسی موضعی. اثر بی‌حس‌ کنندگی ناشی از داروهای بی‌حسی موضعی مانند لیدوکائین (زایلوکائین) می‌تواند به تسکین سردردهای خوشه‌ای در بعضی از بیماران کمک کند. برای این منظور، دارو از طریق بینی استفاده می‌شود.
• دی هیدروارگوتامین. اشکال تزریقی داروی دی هیدروارگوتامین (D.H.E. 45) می‌تواند در بعضی از افراد موجب تسکین سردرد خوشه‌ای شود.

درمان‌های پیشگیرانه

از درمان‌های پیشگیرانه در زمان شروع دوره‌های سردرد خوشه‌ای با هدف سرکوب حملات سردرد قبل از شدت گرفتن آن استفاده می‌شود.

• مسدود کننده‌های کانال کلسیم. وراپامیل (کالان، ورلان و غیره) یک نوع عامل مسدود کننده کانال کلسیم است که اغلب به عنوان اولین گزینه برای پیشگیری از سردردهای خوشه‌ای استفاده می‌شود. از وراپامیل می‌توان همراه با سایر داروها نیز استفاده کرد. گاهی اوقات برای کنترل سردردهای خوشه‌ای مزمن لازم است که این دارو به مدت طولانی استفاده شود.
• کورتیکواستروئیدها. کورتیکواستروئیدها از قبیل پردنیزون، داروهای ضدالتهاب هستند که تأثیر سریع در پیشگیری از درد و التهاب دارند و می‌توانند برای بسیاری از بیمارانی که از سردرد خوشه‌ای رنج می‌برند، مؤثر واقع شوند. بیشترین کارآیی این داروها در مواقعی است که سردردها به تازگی شروع شده باشد و یا الگوی کلی آن به صورت یک دوره کوتاه سردرد و سپس یک دوره طولانی بدون سردرد باشد.
• لیتیوم کربنات. اگر سایر داروها تأثیری در پیشگیری از سردردهای خوشه‌ای نداشته باشند، داروی لیتیوم کربنات که برای درمان بیماری اختلال دوقطبی استفاده می‌شود، می‌تواند برای این منظور مؤثر واقع شود.
• بازدارنده عصب. تزریق یک داروی عامل بی‌حسی همراه با یک کورتیکواستروئید در ناحیه اطراف عصب اکسی‌پیتال که در پشت سر شما واقع شده است، می‌تواند به تسکین سردردهای خوشه‌ای مزمن کمک کند.

جراحی

در موارد نادری ممکن است پزشکان عمل جراحی یا جراحی‌های بسته مغز (لینک به مقاله جراحی‌های بسته مغز) را برای افرادی که از سردردهای خوشه‌ای مزمن رنج می‌برند و سایر درمان‌های تهاجمی اثربخشی کافی را برای آنها نداشته و یا قادر به تحمل داروها و عوارض جانبی ناشی از آنها نیستند، توصیه کنند.

نتایج چند مطالعه‌ای که در این زمینه انجام شده است، نشان می‌دهد که تحریک عصب اکسی‌پیتال در یک یا هر دو طرف سر می‌تواند در رفع علائم سردرد خوشه‌ای مؤثر واقع شود. برای این کار، یک الکترود در مجاورت یک یا هر دو عصب اکسی‌پیتال در سر بیمار قرار داده می‌شود. تحریک عمقی مغز نیز یک روش جراحی امیدبخش است، اما اثربخشی آن برای درمان سردردهای خوشه‌ای که به سایر درمان‌ها پاسخ نداده‌اند، هنوز به اثبات نرسیده است.