درمان کلاستروفوبیا: ترس از فضای بسته هواپیما و آسانسور

تاریخ 16 آبان 1402

درمان کلاستروفوبیا: ترس از فضای بسته هواپیما و آسانسور

کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی (Claustrophobia) عارضه‌ای است که ویژگی اصلی آن، دچار شدن به اضطرابی غیرقابل تحمل به دلیل قرار گرفتن در فضاهای بسته یا موقعیتی با محدودیت جسمی است. قرار گرفتن در اتاق کوچک، آسانسور، مکان‌ شلوغ و تنگ و اسکنر MRI از محرک‌های شایع تنگناهراسی به شمار می‌آید. علائم کلاستروفوبیا همان علائم معمول اضطراب است. برخی بیماران دچار علائم خفیفی مانند لرز و تعریق می‌شوند و برخی علائم شدیدی مانند تپش قلب، حمله ترس یا غش کردن را تجربه می‌کنند.

بعضی افراد از مکان‌های تنگ و بسته ترس دارند و از رفتن به مکان‌هایی مانند مترو خودداری می‌کنند. حتی اگر قرار باشد به بالاترین طبقه‌ی یک برج بروند، ترجیح می‌دهند از پله‌ها استفاده کنند به جای آسانسور. کلاستروفوبیا شدید در حدود چهار درصد افراد را تحت پوشش قرار می‌دهد، اما افراد بسیاری وجود دارند که نشانه‌های خفیف‌تری از کلاستروفوبیا را تجربه می‌کنند. برخی از بیماران، حتی با وجود شدت علائم، به درمان روی نمی‌آورند. تکنولوژی واقعیت مجازی به عنوان یک شکل نوین و رایانه‌ای از مشاوره، امکان حرکت و تعامل در محیط سه بعدی را برای افراد فراهم می‌کند. بیمار تصاویر را از طریق نمایشگر سربند (HMD) یا عینک واقعیت مجازی مشاهده می‌کند که تصاویر را با حرکت سر تغییر می‌دهد. این تغییرات در درک تصاویر باعث می‌شود تجربه بیمار پربارتر و موثرتر باشد.

علت ترس از فضای بسته

تجربه‌های گذشته یا دوران کودکی غالباً محرکی است که باعث می‌شود مکان‌های تنگ و بسته حس وحشت و خطر آنی را برای فرد تداعی کند.

برای مثال تجربه‌های زیر می‌تواند چنین اثری داشته باشد:

• گیر افتادن یا نگه داشته شدن در مکان‌های تنگ به دلیل قربانی تصادف شدن یا مقاصد خاص.
• مورد سوءاستفاده قرار گرفتن در دوران کودکی
• جدا شدن از والدین یا دوستان در مکان‌های شلوغ
• مبتلا بودن یکی از والدین به کلاستروفوبیا

آسیبی که فرد در چنین تجربه‌های ناخوشایندی تحمل می‌کند، توانایی فرد را برای مقابله با موقعیت‌های مشابه در آینده تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این فرایند اصطلاحاً شرطی‌سازی کلاسیک گفته می‌شود.

ذهن فرد باور می‌کند که بین فضاهای کوچک و مکان‌های تنگ و بسته و احساس در خطر بودن ارتباط وجود دارد. بدن به دو صورت به این تداعی ذهنی واکنش نشان می‌دهد، یا ارتباط را باور می‌کند و واکنش اضطرابی از خود بروز می‌دهد یا این که به شیوه‌ای ظاهراً منطقی رفتار می‌کند.

شرطی‌سازی کلاسیک را می‌توان از والدین یا دوستان نیز به ارث برد. برای مثال اگر یکی از والدین از قرار گرفتن در محیط‌های بسته بترسد، فرزندش نیز که شاهد این رفتار است، دچار ترس‌های یکسانی می‌شود.

عامل‌های ژنتیک یا جسمی احتمالی 

نظریه‌های زیر نیز درباره‌ی علل دچار شدن به کلاستروفوبیا مطرح شده است:

• کوچک‌تر از حد معمول بودن بادامه: بادامه یا آمیگدال بخشی از مغز است که چگونگی پردازش ترس را در بدن کنترل می‌کند.
• عامل‌های ژنتیک: سازوکار بقای تکاملی نهفته موجب بروز واکنش‌هایی می‌شود که در دنیای مدرن امروز دیگر نیازی به آنها نیست.

علائم

نشانه ها

کلاستروفوبیا نوعی اختلال اضطراب است که علائم آن معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی بروز می‌یابد.

قرار گرفتن در فضای تنگ و بسته یا فکر قرار گرفتن در چنین موقعیتی، ترس از ناتوانی در نفس کشیدن یا تمام شدن اکسیژن و ناراحتی از گیر افتادن را برمی‌انگیزد.

وقتی سطح اضطراب به حد معینی می‌رسد، فرد علائم زیر را تجربه می‌کند:

• تعریق و لرز
• بالا رفتن فشار خون و تپش قلب
• گیجی، سرگیجه و غش کردن
• خشکی دهان
• تنفس سریع یا نفس نفس زدن
• گرگرفتگی
• لرزیدن و دلشوره گرفتن
• حالت تهوع
• سردرد
• بی‌حسی
• احساس خفگی
• احساس گرفتگی در قفسه سینه، درد قفسه سینه و دشواری در تنفس
• فوریت ادراری یا احساس نیاز به استفاده سریع از سرویس بهداشتی
• سردرگمی یا احساس گم‌گشتگی
• ترس از آسیب دیدن یا بیمار شدن

لازم نیست فرد حتماً در مکان‌های تنگ و بسته قرار بگیرد تا دچار اضطراب شود، ترس از اتفاقی که در اثر گیر افتادن در چنین شرایطی رخ می‌هد، برای مضطرب شدن کافی است. به همین دلیل است که بیمار از تمام شدن اکسیژن می‌ترسد.

محرک‌ها

مکان‌های زیر از جمله فضاهای تنگ و بسته‌ای هستند که می‌توانند باعث شروع اضطراب بشوند:

• آسانسور یا اتاق پرو فروشگاه‌ها
• تونل، زیرزمین یا سرداب
• قطار و مترو
• در گردان
• هواپیما
• سرویس بهداشتی عمومی
• خودرو به ویژه خودروهای با قفل مرکزی
• مکان‌های شلوغ
• کارواش اتوماتیک
• بعضی تجهیزات پزشکی مانند اسکنر MRI
• اتاق‌های کوچک، قفل شده یا اتاق‌هایی که پنجره‌هایشان باز نمی‌شود.

واکنش‌ها 

بیماران مضطرب واکنش‌های زیر را در مواجهه با محرک‌ها از خود نشان می‌دهند:

• بیمار راه‌های خروج را کنترل می‌کند و پس از وارد شدن به فضای کوچک، نزدیک آنها می‌ایستد.
• فرد وقتی تمام درها بسته است، مضطرب می‌شود.
• بیمار در مهمانی‌ها یا محیط‌های شلوغ نزدیک در می‌ایستد.
• چنانچه احتمال گیر افتادن در ترافیک سنگین وجود داشته باشد، بیمار دچار تنگناهراسی از رانندگی یا حتی سفر کردن به عنوان مسافر خودداری می‌کند.
• فرد به جای آسانسور از پلکان استفاده می‌کند، حتی اگر بالا و پایین رفتن از پله‌ها برایش دشوار و ناراحت کننده باشد.

ویژگی اصلی کلاستروفوبیا ترس از گیر افتادن یا محدود شدن در یک فضا است، بنابراین ایستادن در صف‌های شلوغ و طولانی نیز می‌تواند محرک شروع ترس در برخی بیماران باشد.

روش های تشخیص

روانشناس یا روانپزشک از بیمار می‌خواهد که علائمش را شرح بدهد. کلاستروفوبیا گاهی اوقات حین مشاوره برای درمان دیگر مشکلات مربوط به اضطراب تشخیص داده می‌شود.

روانشناس یا مشاور اقدامات زیر را انجام می‌دهد:

• از بیمار می‌خواهد که علائم و محرک شروع آنها را شرح بدهد.
• از بیمار می‌خواهد که شدت علائم را مشخص کند.
• احتمال ابتلا به دیگر اختلال‌های اضطراب را بررسی می‌کند.

همچنین پزشک برای تعیین جزئیات بیشتر از متریال زیر استفاده می‌کند:

• پرسشنامه کلاستروفوبیا برای تعیین علت اضطراب
• مقیاس کلاستروفوبیا برای تعیین سطح اضطراب

برای این که یک فوبیای معین تشخیص داده شود، بیمار باید معیارهای خاصی به شرح زیر داشته باشد:

• ترس شدید یا غیرمعقول مداوم به دلیل قرار گرفتن در یک موقعیت خاص یا پیش‌بینی آن
• بروز واکنش اضطراب در زمان تجربه‌ی محرک‌ها که احتمالاً شامل حمله ترس در بزرگسالان یا در کودکان، کج‌خلقی، قشقرق به پا کردن، محکم گرفتن و آویزان شدن از اشیاء یا افراد، گریه کردن یا یخ زدن می‌شود.
• بیماران بزرگسال متوجه این موضوع می‌شوند که ترس آنها تناسبی با خطر یا تهدید ادراک شده ندارد.
• بیمار برای اجتناب از موقعیت یا شیء هراس‌برانگیز یا تجربیات مضطرب کننده یا ناراحت کننده دست به اقداماتی می‌زند.
• واکنش، انتظار یا اجتناب بیمار روابط و زندگی روزمره‌اش را مختل می‌کند و ناراحتی شدیدی را به او تحمیل می‌کند.
• وجود داشتن فوبیا برای مدتی طولانی، معمولاً 6 ماه یا بیشتر
• وجود علائمی که نمی‌توان آنها را به دیگر عارضه‌های ذهنی مانند اختلال وسواسی ـ جبری (OCD) یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نسبت داد.

درمان ترس از مکان های بسته

متخصصین رویکردهای مختلفی را برای درمان تنگناهراسی انتخاب می‌کنند.

رفتاردرمانی شناختی

رویکرد درمانی شناختی رفتاری (CBT) بر این اصل تمرکز دارد که شناخت‌ها یا افکار ناسازگار باعث حفظ و استمرار احساسات ناراحتی روانی می‌شوند. این شناخت‌های ناسازگار شامل باورهایی درباره جهان، خود و آینده هستند که باعث می‌شوند افکار ناخوشایند به صورت خودکار در موقعیت‌های خاص به ذهن آشکار شوند. پروتکل‌های مختلف CBT برای مدیریت اختلالات مختلف طراحی شده‌اند، با هدف کاهش علائم و بهبود عملکرد، و برای بررسی و مداخله در افکار و رفتارهای مرتبط با هر اختلال به‌کار می‌روند.

کلاستروفوبیا یکی از تظاهرهای اضطراب است؛ در این میان رفتاردرمانی شناختی به عنوان یک رویکرد قابل اطمینان برای درمان اولیه فوبیاها و اختلال‌های اضطراب به رسمیت شناخته شده است. برای درمان اختلال اضطراب فراگیر، رفتاردرمانی شناختی به درمان با دارونما (پلاسیبو) ترجیح داده می‌شود و اثر آن هم‌تراز با درمان تن‌آرامی، مشاوره حمایتی یا روان داروشناسی (سایکوفارماکولوژی) است.

تکنیک‌های رفتاردرمانی شناختی شامل به چالش کشیدن طرز تفکرهای تحریف شده‌ای مانند تفکر همه یا هیچ، سریع نتیجه‌گیری کردن، رد افکار مثبت و … می‌شود. بیماران معمولاً تکالیفی را در خانه انجام می‌دهند که شامل تمرین مهارت‌های مفید برای زندگی روزمره می‌شود. درمان شناختی معمولاً در کنار مواجه‌سازی برای درمان کلاستروفوبیا به کار برده می‌شود.

درمان مواجه‌سازی

برخی درمان مواجه‌سازی را نوعی رفتاردرمانی شناختی می‌دانند. درمان مواجه‌سازی مبتنی بر نظریه‌ی پردازش هیجانی است؛ ترس در این نظریه توسط شبکه‌های تداعی‌گرا یا ساختارهای ترس شناختی نشان داده می‌شود که حاوی اطلاعاتی درباره‌ی محرک‌های ترس هستند. این شبکه‌ی تداعی‌گرا در واکنش به محرک ترس فعال می‌شود.

بیمار با محرک ترس مواجه می‌شود تا شبکه‌ی تداعی‌گرا فعال شود و اطلاعات جدیدی را در رد تداعی غیرواقعی در اختیار بگذارد. برای مثال اطلاعاتی مبنی بر خطرناک نبودن محرک به بیمار ارائه می‌شود. وقتی بیمار با محرک مواجه می‌شود، اطلاعات اصلاحی در شبکه‌ی تداعی‌گرا وارد می‌شود و در نتیجه ترس کاهش می‌یابد.

مواجهه را می‌توان از طریق خیال، انگیزش و تحریک درونی یا در زندگی واقعی انجام داد. مواجهه از طریق انگیزش و تحریک درونی که عمدتاً برای حملات ترس به کار برده می‌شود، حس‌هایی جسمی را القاء می‌کند که نشان دهنده‌ی حمله ترس است. مواجهه مجازی یا زندگی واقعی موثرترین نوع مشاوره برای فوبیاهایی مانند کلاستروفوبیا است.

واقعیت مجازی

واقعیت مجازی رویکرد جدید دیگری است. محرک‌های منفی در روش مشاوره با مواجهه از طریق واقعیت مجازی (VRET) را می‌توان به منظور مواجه ساختن بیمار با ترس‌های خود به کار برد؛ این روش کم‌هزینه‌تر از مواجهه با محرک‌های واقعی است و ترس کمتری را به بیمار تحمیل می‌کند. هدف از سیستم‌های واقعیت مجازی فراخوانی زمان حال و بیرون کشیدن واکنش هیجانی است. در مطالعه که در زمینه‌ی سیستم اولیه‌ی مواجهه‌درمانی با واقعیت مجازی انجام شد، این سیستم برای ایجاد حس قرار گرفتن در محیط‌های محرک موفق عمل کرد و اثبات کرد که از قابلیت بهره‌گیری در مشاوره برخوردار است. همچنین می‌توان از سیستم VRET برای درمان دیگر اختلال‌های روانی استفاده کرد.

درمان‌های دیگر 

تصور روبه‌رو شدن با موقعیت‌های ترسناک بیماران را از اقدام برای درمان منصرف می‌کند.

• مشاهده‌ی دیگران: مشاهده‌ی افراد دیگری که با منبع ترس در حال تعامل هستند، به بیمار قوت قلب می‌دهد.
• درمان دارویی: مصرف داروهای ضدافسردگی و شل کننده‌های عضلانی برای مدیریت علائم مفید است، اما مشکل اصلی را برطرف نمی‌کند.
• تمرین‌های تن‌آرامی و تجسم: کشیدن نفس‌های عمیق، مدیتیشن و انجام تمرین‌های شل کننده عضلات در مدیریت اضطراب و افکار منفی به بیمار کمک می‌کند.
• طب جایگزین یا مکمل: بعضی مکمل‌ها و فراورده‌های گیاهی در مدیریت ترس و اضطراب به بیمار کمک می‌کند. استعمال بعضی روغن‌های آرام‌بخش مانند روغن اسطوخودوس نیز می‌تواند مفید واقع شود.

مدت درمان کلاستروفوبیا

بیماران معمولاً به صورت سرپایی درمان می‌شوند، اما اگر فوبیا بسیار شدید باشد، بیمار بستری می‌شود. درمان معمولاً هشت تا ده هفته طول می‌کشد و جلسات مشاوره دو بار در هفته برگزار می‌شود.

ترس از درمان کلاستروفوبیا

بیمارانی که با ترس شدید دست و پنجه نرم می‌کنند، از شنیدن این موضوع که ترسشان غیرمنطقی است و نیاز به درمان دارد، دچار اضطراب بیشتری می‌شوند. چون اکثر روش‌های درمان مبتنی بر مواجهه با موضوع یا موقعیت ترسناک است، طبیعی است که بیماران تمایلی به انجام درمان نداشته باشند.

حمایت و تشویق خانواده و دوستان برای دلگرمی دادن به بیمار ضروری است. بعضی درمان‌ها برای فردی که در تلاش برای غلبه بر فوبیا است، بسیار دشوار است و او برای موفقیت در درمان به عشق و درک نزدیکانش نیاز دارد. حتی ممکن است مشاور از خانواده و دوستان بیمار بخواهد که برای نشان دادن حمایت خود از بیمار در بعضی جلسات حضور داشته باشند.

توصیه‌هایی برای مقابله با تنگناهراسی

راهکارهای زیر برای مقابله با کلاستروفوبیا به بیماران کمک می‌کند:

• اگر احتمال وقوع حمله وجود دارد، آرام بمانید. اگر در حال رانندگی هستید، در کنار جاده توقف کنید و منتظر بمانید تا علائم برطرف شود.
• به خود یادآوری کنید که این افکار و احساسات ترسناک موقتی است.
• سعی کنید بر روی موضوعی که برایتان ترسناک و تهدیدکننده نیست، متمرکز شوید؛ مثلاً با اطرافیان معاشرت کنید یا به نحوی خودتان را مشغول نگه دارید.
• آهسته و عمیق نفس بکشید و در هر نفس تا سه بشمرید.
• با یادآوری این موضوع که ترستان غیرواقعی است، ترس را به چالش بکشید.
• تصاویر و نتیجه‌های مثبت را تصور کنید.

راهبردهای درازمدت‌تر شامل ثبت نام در کلاس یوگا، شرکت در برنامه‌های ورزشی یا رزرو وقت ماساژ رایحه درمانی برای مقابله با استرس می‌شود.

درمان انواع دیستونی ( ضعف عضلات و عدم تعادل) با فیزیوتراپی