توانبخشی فیزیوتراپی بیمار سکته مغزی: تقویت عضلات و کاهش اسپاسم

سکته مغزی یک وضعیت پزشکی فوری است که در آن جریان خون به مغز قطع می‌شود. در نتیجه، سلول‌های مغزی بدون تغذیه خونی تخریب می‌شوند. این وضعیت می‌تواند علائم خطرناکی را ایجاد کند، از جمله از دست دادن توانایی‌های عملکردی دائمی و حتی مرگ. بروز اختلالات پس از سکته مغزی به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله محل و شدت آسیب در مغز و زمانی که درمان آغاز می‌شود. درمان در زمان مناسب شامل استفاده از داروهای حل کننده لخته خون و داروهای کاهش دهنده عوامل ایجاد سکته است. توانبخشی نیز بخش مهمی از درمان سکته مغزی محسوب می‌شود. در این مقاله، سه نوع اصلی سکته مغزی، علائم و روش‌های درمان آنها را خواهید آشنا شد.

انواع مختلف سکته

---

سه نوع اصلی سکته وجود دارد: حمله ایسکمی گذرا، سکته ایسکمی و سکته هموراژیک. طبق ارزیابی‌ها، 87 درصد سکته‌ها ایسکمی هستند.

حمله ایسکمی گذرا

پزشکان به حمله ایسکمی گذرا (TIA) سکته مغزی ناقص هم می‌گویند. لخته خونی که به طور موقتی جریان خون به مغز را مسدود می‌کند باعث ایجاد TIA می‌شود. لخته خونی و علائم این نوع سکته برای زمان کوتاهی دوام دارند.

سکته ایسکمی

سکته ایسکمی زمانی روی می‌دهد که لخته خونی جلوی جریان خون به مغز را بگیرد. این لخته معمولاً در اثر آترواسکلروز (تصلب شرایین) یعنی تجمع رسوب چربی در پوشش داخلی رگ‌های خونی ایجاد می‌شود. امکان دارد بخشی از این رسوبات چربی جدا شده و مسیر جریان خون به مغز را مسدود کند. این روند شبیه سکته قلبی می‌باشد، از این جهت که لخته خونی جریان خون به بخشی از قلب را مسدود می‌کند. سکته ایسکمی می‌تواند امبولیک باشد، به این معنی که لخته خونی از قسمتی از بدن به مغز می‌رود. 15 درصد سکته‌های ایسکمی به سبب فیبریلاسیون دهلیزی (ضربان نامنظم قلب) ایجاد می‌شوند. سکته ایسکمی که در اثر ایجاد لخته در رگ‌های مغز ایجاد شود، سکته ترومبوتیک نام دارد.

سکته هموراژیک

سکته هموراژیک هنگامی ایجاد می‌شود که رگ خونی در مغز پاره شده و خون ناشی از پارگی رگ به بافت‌های مجاور برود. دو نوع سکته هموراژیک وجود دارد: نوع اول آنوریسم می‌باشد که باعث شده تا بخشی از رگ خونی ضعیف شده بیرون زده و حتی پاره شود. نوع دیگر ناهنجاری شریانی‌وریدی می‌باشد که باعث ایجاد رگ‌های خونی ناهنجار می‌شود. اگر چنین رگ‌هایی پاره شوند، می‌توانند باعث سکته هموراژیک شوند.

علائم

---

انواع مختلف سکته مغزی علائم مشابهی دارند زیرا که همگی بر جریان خون در مغز اثر می‌گذارند. تنها راه تعیین نوع سکته مراجعه به پزشک می‌باشد. پزشک از آزمایش‌های تصویربرداری برای مشاهده مغز استفاده می‌کند. پزشک از روش FAST برای تعیین علائم سکته استفاده می‌کند:

• صورت: آیا هنگام خندیدن، نیمی از صورت دچار افتادگی می‌شود؟
• دست‌ها: هنگامی که هر دو دست را بالا می‌آورید، آیا در بالا آوردن دست دیگر دچار مشکل هستید؟
• تکلم: آیا نحوه تکلم بریده بریده است؟ آیا در صحبت کردن دشواری دارید؟
• زمان: چنانچه به هر یک از علائم بالا دچار هستید، سریعاً با اورژانس تماس بگیرید.

علائم دیگری که در لیست روش FAST  وجود ندارند عبارتند از:

• گیجی ناگهانی، مانند مشکل در درک گفتار دیگران
• دشواری در راه رفتن، سرگیجه ناگهانی و از دست دادن هماهنگی
• سردرد ناگهانی و شدید که هیچ دلیل مشخصی نداشته باشد
• اشکال در بینایی یک یا هر دو چشم

حمله ایسکمی گذرا برای مدت یک تا پنج دقیقه می‌تواند علائم بالا را ایجاد کند. حتی در صورتیکه علائم سکته سریعاً از بین بروند نباید آنها را نادیده گرفت.

آزمایش‌های مورد نیاز

---

معمولاً پزشک به کمک علائم مخصوصی که ناگهانی ایجاد می‌شوند می‌تواند سکته را تشخیص دهد. آزمایش‌های مورد نیاز عبارتند از:

• اسکن مغزی (سی تی اسکن یا ام آر آی): این اسکن‌ها می‌توانند نوع سکته (ایسکمی یا هموراژیک) و همچنین عارضه‌های نادری که می‌توانند باعث ایجاد سکته شده یا مشابه سکته باشند را تشخیص دهند.
• آزمایش خون: برای بررسی سطح قند خون و کلسترول. سطح بالای این دو مورد می‌تواند خطر ایجاد سکته را افزایش دهد.
• رادیوگرافی قفسه سینه: رادیوگرافی و بررسی وضعیت قلبی (نوار قلبی یا ECG) برای ارزیابی بیماری‌های قلب و ریه که می‌توانند عامل سکته مغزی باشند (مثل فیبریلاسیون دهلیزی).
• اسکن اولتراسوند: از رگ‌های کاروتید (سرخرگ) در گردن برای بررسی وجود آتروما در این سرخرگ‎‌ها

عوارض ناشی از سکته مغزی

---

سکته مغزی یک وضعیت اورژانسی محسوب می‌شود، این عارضه دارای عواقب خطرناکی می‌باشد. مغز عملکردهای مهمی را در زندگی کنترل می‌کند. بدون جریان خون، مغز نمی‌تواند تنفس، فشار خون و بسیاری از موارد دیگر را کنترل کند. عوارض ناشی از سکته بسته به نوع سکته و درمان متفاوت می‌باشند. نمونه‌های این عوارض عبارتند از:

• تغییرات رفتاری: سکته مغزی می‌تواند باعث افسردگی یا اضطراب شود. همچنین ممکن است تغییراتی در رفتار شخص ایجاد شود مانند رفتارهای نامتناسب یا کناره‌گیری از انجام فعالیتهای اجتماعی.
• دشواری در تکلم: سکته مغزی می‌تواند بر بخش‌هایی از مغز که مرتبط با تکلم و بلعیدن می‌باشد تأثیر بگذارد. درنتیجه ممکن است در خواندن، نوشتن و یا درک صحبت دیگران مشکل ایجاد شود.
• بی‌حسی یا درد: سکته می‌تواند باعث ایجاد بی‌حسی و کاهش احساس در بخش‌هایی از بدن شود. گاهی آسیب هم می‌تواند بر توانایی احساس دما اثر بگذارد. این عارضه درد با منشأ آسیب مغزی نام داشته و درمان آن نیز مشکل می‌باشد.
• فلج: به سبب نوع عملکرد مغز برای هدایت حرکات، سکته در طرف راست مغز می‌تواند بر حرکات سمت چپ بدن (و بالعکس) تأثیر بگذارد. افرادی که سکته کرده‌اند ممکن است نتوانند عضلات صورت و یا یک دست خود را حرکت دهند.

امکان دارد پس از توانبخشی، عملکردهای حرکتی، تکلم یا توانایی بلعیدن دوباره احیا شوند. البته این روند نیاز به زمان دارد.

توانبخشی برای دست‌ها پس از سکته مغزی

---

در برنامه توانبخشی یک گروه متخصص با شما همکاری می‌کنند. این گروه معمولاً شامل متخصصین فیزیوتراپی و کاردرمانی می‌باشد. گروه توانبخشی برای بهبود دست شما ترکیبی از ورزش‌ها و روش‌های گوناگون را استفاده می‌کنند. هدف اصلی این گروه افزایش کنترل عضلانی و کاهش اسپاستیسیتی (انقباض مکرر و خودبه‌خودی) است. توانبخشی دست شامل حرکات انفعالی (Passive) و ورزش‌هایی است که به کمک متخصص فیزیوتراپی انجام شده و همچنین ورزش‌هایی که با کمی کمک یا بدون کمک انجام خواهند شد. توانبخشی برای سکته مغزی ممکن است خسته‌کننده باشد. فعالیت در این زمینه در طول روز باید زمانی صورت گیرد که شخص دارای انرژی بیشتری است. بنابراین بایستی نسبت به برنامه توانبخشی اهدافی واقع‌گرایانه داشته باشید.

تمارین مخصوص دست در توانبخشی سکته مغزی

---

بهبود پس از سکته مغزی شرایط دشواری برای بیمار ایجاد می‌کند. مغز بایستی مهارت‌هایی را که در اثر آسیب‌دیدگی ناشی از سکته از دست داده، مجدداً بیاموزد. تحقیقات نشان داده‌اند که مغز بسیار انعطاف‌پذیر بوده و پس از سکته مغزی دارای قابلیت سازگاری می‌باشد. در نتیجه بهبودی از آنچه که قبلاً تصور می‌شد راحت‌تر انجام می‌شود. شرایط بهبودی دست با بهبود پا متفاوت می‌باشد. البته جای نگرانی وجود ندارد زیرا که می‌توانید از دست سالم خود استفاده کنید. در ابتدا راحت‌تر است که فعالیت‌ها را با دست سالم خود انجام دهید تا الگوی رفتاری برای دست از کار افتاده نیز ایجاد شود. ولی به این علت که فعال‌سازی زودهنگام عضلانی برای بهبود بسیار ضروری می‌باشد، بایستی تا حد امکان در حرکت و به کارگیری دست آسیب‌دیده تلاش کنید.

حرکت کششی دست

حرکات کششی خصوصاً برای کاهش انقباضات مکرر عضلانی مفید هستند. کشش نباید به عنوان جایگزینی برای دارو بلکه بایستی به عنوان یک درمان اصولی و زیربنایی استفاده شود. بیمارانی که از این روش استفاده می‌کنند، معمولاً می‌توانند انقباض‌های مکرر و خودبه‌خودی را کنترل کنند. متخصص فیزیوتراپی حرکات کششی برای افزایش محدوده حرکتی را به شما خواهد آموخت. برخی از این حرکات شامل استفاده از دست سالم برای تولید نیروی مورد نیاز جهت حرکت دست از کار افتاده است. این تمارین که تمرین انفعالی (Passive) نام دارند باعث جلوگیری از کوتاه شدن عضله و خشکی مفصل می‌شوند. کشش دست به کمک دست دیگر، پایه و اساس کنترل و درمان انقباضات مکرر عضلانی است. شما می‌توانید از دست سالم برای کشش انگشت شست و تمامی انگشتان دست از کار افتاده استفاده کنید. متخصص فیزیوتراپی به شما نحوه انجام حرکت کششی را خواهد آموخت. در این رابطه چند نکته وجود دارد:

• دست را در محدوده کامل حرکتی‌اش حداقل سه بار در روز حرکت دهید.
• عضلات منقبض‌شده را تا حدی که درد خفیفی ایجاد شود، به آرامی کشش دهید.
• حالت کشش را برای حداقل 60 ثانیه حفظ کنید.

اگرچه این حرکات کششی به جلوگیری از انقباض‌های مکرر و خودبه‌خودی کمک می‌کنند، ولی مستقیماً تاثیری در توانایی کنترل دست ندارند.

تمرین‌های عملکردی دست پس از سکته مغزی

استفاده مکرر از دست برای انجام فعالیت در بهبود پس از سکته مغزی مؤثر است. تمارین تکراری و مکرر کلید اصلی توانبخشی سکته می‌باشد. محققین در حال حاضر درک بهتری از کنترل حرکات بوسیله مغز دارند. طبق عقیده این محققین بسیاری از حرکات به شکل عملکردی در مغز تنظیم شده‌اند. بنابراین می‌توان به جای درمان آسیب‌دیدگی به طور مجزا، آسیب‌های دست را به شکل عملکردی درمان کرد.

• یک روش درمان دست از کار افتاده، حرکت درمانی با محدودیت اجباری (CIMT) نام دارد.
• در این روش دست سالم بوسیله دستکش مخصوص از لحاظ حرکتی محدود شده و فعالیت‌های روزانه به طور مکرر بوسیله دست آسیب‌دیده انجام می‌شوند.
• تحقیقات نشان می‌دهند که انجام این نوع حرکات اجباری مکرر بوسیله دست و انگشتان، باعث سازماندهی مجدد مغز برای کمک به حرکت دست می‌شوند ( اولین نشانه انعطاف‌پذیری مغز در واکنش به درمان فشرده پس از سکته مغزی).

متاسفانه حرکت درمان با محدودیت اجباری فقط در تعداد کمی از مراکز درمانی ارائه می‌شود. علت این امر به شرح زیر می‌باشد :

• این نوع روش درمانی تحت پوشش بیمه نمی‌باشد. همچنین درمان‌های فشرده و کوتاه‌مدت برای بسیاری از بیماران دشوار می‌باشند. اگرچه شکلهای دیگری از همین روش درمانی (تمارین غیر فشرده در بلندمدت) در حال بررسی و انجام هستند و طبق برخی از مطالعات انجام شده مفید و مؤثر می‌باشند.

نمونه‌هایی از فعالیت‌های که پزشکان انجام آن را در طول روز توصیه می‌کنند:

• انگشتان خود را به دستگیره در یخچال یا کشو بگیرید و سعی کنید که در را باز و بسته کنید.
• کیسه پلاستیک مخصوص خرید را در دست آسیب‌دیده قرار داده و آن را در طول اتاق حمل کنید. این کار را با قرار دادن جسمی سبک در کیسه امتحان کنید.
• لباس‌ها را از ماشین لباسشویی خارج کرده، آن را در کیسه کوچکی گذاشته و آن را حمل کنید.
• وزن اشیاء سبک را روی دست و بازو قرار داده و آنها را حمل کنید.
• یک مخزن مایع صابون را در دست خود قرار دهید. سپس آن را روی میز گذاشته و چندین بار آن را سر و ته کنید.
• خمیر دندان را در دست آسیب‌دیده قرار دهید. سعی کنید آن را فشار داده و خمیر را روی مسواک بگذارید.
• سعی کنید کلید چراغ برق را با دست آسیب‌دیده خاموش و روشن کنید.

بسیار اهمیت دارد که پیام‌های حسی به مغز رد و بدل شده تا از سیکل عدم استفاده اندام‌ها جلوگیری شود. داده‌های حسی که در لمس کردن رد و بدل می‌شوند منجر به بهبود بیشتر و سریعتر می‌شوند. همچنین انجام فعالیت‌های مذکور و فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی باعث شده تا فرد در حین دوره بهبودی به خود متکی باشد. برای مثال استفاده از کیسه برای حمل اشیا با دست آسیب‌دیده می‌تواند در صورت لزوم دست دیگر را برای استفاده از عصا آزاد نگه دارد.

روش‌های دیگری برای بهبود دست از کار افتاده

---

علاوه بر حرکت‌های کششی، عملکردی و تقویتی روش‌های دیگر نیز می‌توانند به بهبود دست پس از سکته مغزی کمک کنند. تأثیر و ابزار مورد استفاده در این حرکات در دست بررسی هستند.

درمان دوطرفه فعال – غیرفعال

سکته مغزی باعث عدم تعادل بین دو نیمکره مغز می‌شود. روش درمان دوطرفه فعال-غیرفعال شامل انجام تمرین‌ها با استفاده از دست سالم همراه با دست آسیب‌دیده است. این روش به همراه سایر روش‌های درمانی، منجر به بهبود عملکرد دو نیمکره مغز، برقراری تعادل و بهبود عملکرد دست می‌شود. یکی از روش‌های درمان دوطرفه استفاده از روش BATRAC (تمرین دوطرفه دست به همراه تحریک ریتمیک شنیداری) است که به بازسازی سازماندهی مغز پس از سکته مغزی کمک می‌کند. این روش از نشانه‌های صوتی برای راهنمایی بیماران استفاده می‌کند تا آن‌ها با دریافت نشانه، دو دستگیره با شکل T را فشار داده یا به سمت خود بکشند. بیمار می‌تواند این کار را با استفاده از هر دو دست خود یا با استفاده به ترتیب از دست راست و دست چپ انجام دهد.

دستگاه‌های رباتیک

دستگاه‌های رباتیک به انجام حرکات تکراری که انجام آن با روشهای درمانی متداول دشوار می‌باشد کمک شایانی می‌کنند. اگرچه این دستگاه‌ها به طور گسترده در دسترس نیستند، ولی نیاز به نیروی انسانی را در فعالیت‌ها کاهش می‌دهند.

تحریک الکتریکی عملکردی

در این روش، تولید جریان الکتریکی باعث تحریک فعالیت عصبی در اندام‌های آسیب‌دیده در اثر سکته مغزی شده و درنتیجه عضلات گرفته و ضعیف، تقویت می‌شوند. این روش برای باز کردن دستی که دچار انقباض شده است مفید می‌باشد. ابزارهای مورد استفاده در این روش به راحتی در دسترس بوده و حتی در منزل نیز می‌توان از آنها استفاده کرد.

تحریک مغز

تحریک نیمکره سالم مغز بوسیله جریان مستقیم یا نیروی مغناطیسی باعث کاهش فعالیت نورون‌های بیش‌فعال می‌شود. این روش باعث برقراری تعادل در مغز پس از سکته می‌شود.

بیوفیدبک

روش بیوفیدبک هنوز در دست بررسی می‌باشد. در این روش فعال بودن عضله بوسیله سیگنال‌های صوتی یا نوری مشخص می‌شود. این روش باعث تسلط بر انقباض عضلانی می‌شود. با تسلط بیشتر، شل کردن عضلات و حرکات هماهنگ دست راحت‌تر انجام می‌شود.

جلوگیری از سکته مجدد

---

یک سوم از کسانی که دچار حمله ایسکمی گذرا می‌شوند، در طول سال سکته ایسکمی کامل را تجربه خواهند کرد. درمان به موقع احتمال این رویداد را کاهش می‌دهد. چنانچه شخصی دچار سکته مغزی شود، احتمال بروز یک سکته دیگر بالا می‌باشد. حدود یک چهارم افرادی که سکته کرده‌اند، در طول پنج سال بعدی دچار سکته دیگری نیز می‌شوند. برای کاهش احتمال سکته مجدد مغزی، بایستی تغییرات زیادی در نحوه زندگی داده شود. این تغییرات شامل موارد زیر می‌باشند:

• افزایش فعالیت جسمانی
• رژیم غذایی سالم برای حفظ وزن و تناسب اندام
• کاهش مصرف نوشیدنی الکلی
• عدم استعمال مواد مخدری که در بروز سکته مؤثر هستند، مانند شیشه و کوکایین.
• مصرف دارو طبق دستور پزشک برای کاهش فشار خون و کنترل قند خون
• استفاده از ماسک فشار هوای مداوم مثبت (CPAP) در صورت ابتلا به وقفه تنفسی در خواب برای کاهش فشار وارده بر قلب

در مورد کاهش خطرات سکته مغزی با پزشک خود مشورت کنید.