تاریخ 16 آبان 1402
دمانس یا بیماری زوال عقل، یک عبارت عمومی است که از برای توصیف علائم مختلف مشکلات زوال شناختی، مانند فراموشی استفاده می‌شود. این عارضه یکی از علائم چندین مورد از بیماری‌ها و اختلالات زمینه‌ای مغز است.
در اینجا چند نکته کلیدی مربوط به دمانس را برایتان توضیح می‌دهیم:
- طبق برآوردها، در سراسر 5/47 میلیون نفر به دمانس مبتلا هستند.
- هر 4 ثانیه مورد جدید دمانس تشخیص داده می‌شود.
- اگر چه دمانس عمدتاً در افراد مسن‌تر بروز می‌کند، اما با این حال یک بخش طبیعی از فرایند پیری نیست.
دمانس چیست؟
دمانس یک بیماری یکتا نیست، بلکه یک عبارت کلی برای توصیف علائمی مانند اختلالات حافظه، ارتباطی و فکری است. اگرچه با بالارفتن سن، احتمال ابتلا به دمانس افزایش می‌یابد، اما این بیماری به طور مستقیم جزء فرایند طبیعی پیری نیست. اختلالات شناختی خفیف، مانند ضعف حافظه کوتاه مدت، ممکن است به صورتی طبیعی در طول فرایند پیری رخ دهند. این موارد به عنوان زوال شناختی مرتبط با پیری در نظر گرفته می‌شوند و به مشکلات قابل توجهی منجر نمی‌شوند. دمانس یا زوال عقل با داشتن دو یا چند نوع علائم همراه است که با تشدید آن‌ها، فعالیت‌های روزمره مختل می‌شود.
علت‌های دمانس
اغلب، دمانس ناشی از مرگ سلول‌های مغز است، به طوری که در اکثر موارد بیماری تحلیل برنده سیستم عصبی (مرگ پیشرونده سلول‌های مغز که به مرور زمان اتفاق می‌افتد) علت اصلی این بیماری است. البته، دمانس علاوه بر مرگ پیشرونده سلول‌های مغز، مانند آنچه در بیماری آلزایمر دیده می‌شود، می‌تواند به دلیل یک ضربه مغزی، سکته مغزی، یا تومور مغزی نیز رخ دهد.
به علاوه، ارتباط برخی از انواع آسیب‌های تروماتیک مغز (خصوصاً اگر مکرراً رخ بدهند، مانند ضرباتی که به سر ورزشکاران اصابت می‌کند) با انواع خاصی از دمانس که در سنین بالاتر رخ می‌دهند نیز ثابت شده است.
سایر علت‌های دمانس عبارتند از:
- بیماری‌های پریونی مانند بیماری کروتزفلد جاکوب (CJD)
- عفونت ویروس ایدز (هنوز کاملاً مشخص نشده که این ویروس سلول‌های مغز چگونه را تخریب می‌کند)
- عوامل قابل برگشت (از جمله تأثیر داروها، افسردگی، کمبود ویتامین‌ها و ناهنجاری‌های تیروئید)
عوامل خطرزا
برخی عوامل خطرزا برای دمانس وجود دارد که مهمترین آن‌ها پیری است. سایر عوامل خطرزا عبارتند از:
- استعمال دخانیات و مصرف الکل
- آترواسکلروز یا تصلب شرایین (یک بیماری قلبی- عرقی است که باعث تنگی شریان‌ها می‌شود)
- بالا بودن سطح کلسترول بد (لیپوپروتئین کم چگال)
- بالاتر بودن سطح هموسیستئین خون (نوعی آمینو اسید) از مقدار متوسط
- دیابت
- گاهی اوقات اختلالات خفیف شناختی نیز می‌توانند منجر به دمانس شوند.
انواع دمانس
ویژگی‌های اصلی آلزایمر عبارتند از وجود پلاک‌هایی در بین سلول‌های در حال مرگ مغز و کلافه‌هایی در درون این سلول‌ها (که هر دو ناشی از ناهنجاریی‌های پروتئینی هستند). در بیماران مبتلا به آلزایمر پیوندها و سلول‌های عصبی به شکل پیشرونده‌ای کاهش یافته و در نتیجه مغز کوچک می‌شود.
- دمانس با توده‌های لِوی: یک عارضه تحلیل برنده سیستم عصبی است که با ناهنجاری‌های ساختار مغز مرتبط است. تغییرات مغزی مربوط به این عارضه با پروتئینی به نام آلفا سینوکلئین در ارتباط هستند.
- دمانس مختلط: به وجود همزمان دو یا سه نوع دمانس گفته می‌شود. برای مثال، ممکن است یک بیمار همزمان به آلزایمر و دمانس عروقی مبتلا باشد.
- یکی از ویژگی‌های اصلی بیماری پارکینسون نیز وجود توده‌های لوی است. اگر چه پارکینسون اغلب یک ناهنجاری حرکتی تلقی می‌شود، اما گاهی اوقات مبتلایان به آن دچار علائم دمانس نیز می‌شوند.
- بیماری هانتینگتون: که باعث بروز نوع خاصی از حرکات کنترل نشده می‌شود نیز می‌تواند منجر به ایجاد علائم دمانس گردد.
سایر اختلالاتی که منجر به علائم دمانس می‌شوند عبارتند از:
- دمانس پیشانی: گیجگاهی یا فرونتوتمپورال (که به آن بیماری پیک نیز گفته می‌شود)
- هیدروسفالی: با فشار طبیعی (تجمع بیش از حد مایع مخزی نخاعی در مغز)
- آتروفی کورتکس خلفی (مشابه تغییرات مشاهده شده در بیماری است، با این تفاوت که در بخش دیگری از مغز رخ می‌دهد)
- سندرم داون (احتمال بروز آلزایمر در جوانی را افزایش می‌دهد)
علائم دمانس
مبتلایان به دمانس ممکن است به هر یک از مشکلات زیر، که عمدتاً ناشی از از دست رفتن حافظه هستند، دچار شوند (خود بیمار به برخی از این مشکلات پی می‌برد، اما برخی دیگر از آن‌ها را تنها اعضاء خانواده، ارائه دهنده مراقبت‌های بهداشتی یا پزشک متوجه می‌شوند).
علائم احتمالی دمانس:
- کاهش قدرت حافظه (پرسش مکرر یک سؤال یکی از نشانه‌های این مشکل است)
- مشکل در انجام بعضی از امور روزمره (برای مثال، تهیه یک نوشیدنی یا پختن غذا)
- مشکلات ارتباطی (مشکلات زبانی؛ فراموش کردن واژه‌های ساده یا استفاده غلط از واژه‌ها)
- گم‌گشتگی (برای مثال، گم شدن در خیابانی که قبلاً شخص با آن آشنا بوده)
- مشکل در درک مفاهیم انتزاعی (برای مثال، مشکل در استفاده از پول)
- گم کردن اشیاء
- تغییرات خُلقی
- تغییراتی شخصیتی (برای مثال، زود رنج، شکاک یا ترسو شدن)
- از دست دادن شوق و حرارت (کاهش رغبت به شروع کاری یا رفتن به جایی)
تشخیص دمانس
اولین مرحله در آزمایش عملکرد حافظه و سلامت شناختی، انجام یک سری پرسش‌ها و آزمون‌های عملی استاندارد است. پرسیدن سؤالات ساده‌ای مانند «نام رئیس جمهور چیست؟» به پزشک کمک می‌کنند تا وجود یا عدم وجود دمانس را تعیین کرده و تصمیم بگیرد که آیا به بررسی‌های بیشتری نیاز است یا خیر. علاوه بر پرسش‌های سنجش حافظه، از آزمون‌های ساده دانش واژگان و طراحی نیز استفاده می‌شود. تحقیقات نشان داده که نمی‌توان بدون استفاده از آزمون‌های استاندارد زیر، انجام کامل آن‌ها و ثبت پاسخ‌ها، دمانس را به طور قطع تشخیص داد؛ البته، برای تشخیص، باید عوامل دیگری نیز در نظر گرفته شوند.
آزمون‌های شناختی دمانس
امروزه از آزمون‌های شناختی دمانس، که شامل پرسش‌های در مورد سن، زمان، تاریخ و غیره می‌شوند، به طور گسترده‌ای استفاده می‌شود؛ این آزمون‌ها به عنوان راهی مطمئن برای تشخیص دمانس مورد تأیید قرار گرفته‌اند. معمولاً، این نوع آزمون‌ها که برای پزشکان طراحی شده‌اند، اولین مرحله از ارزیابی رسمی توانایی‌های ذهنی بیمار هستند.
بخش دوم این آزمون‌ها، که به پرسش از یکی از نزدیکان بیمار اختصاص داشته و شامل شش پرسش است، مشخص می‌کند که آیا بیمار:
- توانایی بیمار برای به یاد آوردن رویدادها یا گفتگوهای اخیر کم شده است.
- اخیراً برای یافتن واژه‌های مناسب یا صحیح با مشکل مواجه می‌شود.
- برای استفاده از پول یا داروها مشکل دارد.
- (بدون دلیلی مانند آسیب‌دیدگی) برای رفتن از جایی به جای دیگر به کمک بیشتری نیاز دارد.
اگر نتیجه آزمون نشان دهنده از دست رفتن حافظه باشد، انجام بررسی‌های استاندارد، از جمله آزمایش‌های عادی خون و سی تی اسکن از مغز، توصیه خواهد شد.
آزمون كوتاه وضعيت ذهني یک آزمون شناختی برای سنجش موارد زیر است:
- جهت‌یابی زمانی و مکانی
- به یادآوری واژه‌ها
- توانایی‌های زبانی
- توجه و محاسبه
- مهارت‌های دیداری- فضایی
از آزمون كوتاه وضعيت ذهنی برای کمک به تشخیص دمانس ناشی از آلزایمر و میزان شدت آن و همچنین تعیین نیاز به درمان‌های دارویی استفاده می‌شود.
درمان دمانس
مرگ سلول‌های مغز را نمی‌توان متوقف کرد، بنابراین هیچ درمان شناخته‌‌شده‌ای برای دمانس تحلیل برنده وجود ندارد. برای همین، به جای درمان علت زمینه‌ای این دسته از ناهنجاری‌ها، بر ارائه مراقبت و درمان علائم تمرکز می‌شود. در برخی موارد، درمان عارضه‌های که باعث دمانس شده است می‌تواند مفید باشد. معمولاً این عارضه‌ها به درمان‌های ارائه شده برای دمانس ناشی از موارد زیر پاسخ می‌دهند:
- مواد مخدر
- تومورها
- اختلالات متابولیک
- پایین افتادن قند خون (هیپوگلیسمی)
در اکثر موارد، دمانس برگشت‌پذیر نیست. البته، بسیاری از اشکال آن قابل درمان هستند. استفاده از داروهای مناسب می‌تواند به کنترل دمانس کمک کند. درمان دمانس به علت آن بستگی دارد.
برای مثال، مهارکننده‌های کلین‌استراز برای درمان دمانس ناشی از بیماری پارکینسون و دمانس توده لوی استفاده می‌شوند؛ علاوه بر این، این داروها معمولاً برای درمان آلزایمر نیز استفاده می‌شوند. در درمان دمانس عروقی، تمرکز بر پیشگیری از آسیب‌دیدگی عروق مغز و سکته مغزی قرار می‌گیرد. افراد مبتلا به دمانس می‌توانند همچنین از خدمات حمایتی شرکت‌های ارائه دهنده مراقبت بهداشتی در منزل استفاده کنند. با پیشرفت بیماری، ممکن است لازم شود بیماران به مراکزی با تسهیلات مناسب برای زندگی روزمره یا خانه‌های سالمندان منتقل شوند.
آیا می‌توان از دمانس پیشگیری کرد؟
هیچگونه روش قطعی برای پیشگیری از تمامی انواع دمانس وجود ندارد. با این حال، پیروی از یک سبک زندگی سالم به کاهش بروز دمانس در دوران پیری کمک می‌کند. با این شیوه می‌توان از بروی بیماری‌های قلبی عروقی مانند حمله‌های قلبی و سکته مغزی نیز جلوگیری کرد.
برای کاهش خطر ابتلا به دمانس و سایر مشکلات جدی پزشکی، توصیه می‌شود:
- رژیم غذایی سالمی داشته باشید.
- وزنتان را در یک محدوده سالم نگه دارید.
- مرتباً ورزش کنید.
- بیش از حد الکل مصرف نکنید.
- سیگار نکشید.
- همچنین تلاش کنید فشار خونتان را در یک سطح سالم نگه دارید.
